Τέσσερις περιπτώσεις εννοιών στον Ακάθιστο Ύμνο

fr.dimitrios ♦ 3 Απριλίου 2023 ♦ Σχολιάστε

Γράφει ο Δημήτρης Μασούρης: Σχολικός σύμβουλος φιλολόγων

«Χαίρε φιλοσόφους ασόφους δεικνύουσα»

Α’ Φιλολογικοϊστορικά:

Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι αφιερωμένος στην Υπέρμαχο Στρατηγό Παναγία, γιατί αυτή προστάτευσε τους πιστούς της Κωνσταντινουπόλεως από τους Αβάρους και τους Πέρσες. Ονομάστηκε «Ακάθιστος» γιατί εκείνη τη νύχτα (27 Ιουλίου 621) έμειναν όρθιοι -ορθοστάδην- όλη τη νύχτα οι πιστοί στη μονή των Βλαχερνών με αγωνία, ψάλλοντες και αγωνιώντες για την τύχη της Πόλης και τη δική τους. Ήταν τότε που ο βυζαντινός στρατός με τον αυτοκράτορα Ηράκλειο (610-641 μ.Χ.) βρισκόταν σε εκστρατεία εναντίον των Περσών πέρα από τον Πόντο στη Λαζική. Βρήκαν την ευκαιρία λοιπόν άλλα μυριάριθμα στίφη Περσών και Αβάρων, που καραδοκούσαν, να πολιορκήσουν την Πόλη από ξηρά και από θάλασσα. Η Πόλη εκινδύνευσε. Σ’ αυτήν είχαν μείνει ελάχιστοι υπερασπιστές, που εμψυχώθηκαν από τον πατριάρχη Σέργιο και τον πρωθυπουργό Βώνο. Αυτός είχε οργανώσει την άμυνα. Οι Βυζαντινοί κατάφεραν να αποκρούσουν τον κίνδυνο, έχοντας την ελπίδα τους στην υπέρμαχο Στρατηγό για την οποία έψαλαν και τον Ακάθιστο Ύμνο σε ολονυχτία. Η Πόλη σώθηκε και οι εχθροί απομακρύνθηκαν ντροπιασμένοι. Και η δήλωση που είχε κάνει ο τότε ηγέτης ο Χαγάνος προς τους Βυζαντινούς δεν επαληθεύθηκε˙ ότι δηλαδή «παραδοθείτε δεν θα επιζήσει κανείς σας, αλλιώς αν γίνετε ψάρια και πέσετε στη θάλασσα ή πουλιά και πετάξετε και φύγετε».

Μήπως κάτι ανάλογες απειλές δεν εξαπέλυσε προ ημερών ο σύγχρονος γείτονάς μας Τούρκος Χαγάνος ηγέτης από την TV: «Ευρωπαίοι και Έλληνες, αν ανοίξω τα στρατόπεδά μου και εξαπολύσω τα στρατά μου, τότε θα δούμε που θα βρείτε τρύπα να χωθείτε». Άλλοι καιροί όμως θα πείτε, η ίδια όμως νοοτροπία πάντα, η ταταρομογγολική θα ξαναζεί.

Σήμερα ο Ύμνος ψάλλεται τμηματικά κατά τις τέσσερις πρώτες εβδομάδες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και την πέμπτη εβδομάδα ολόκληρος. Αποτελείται από 24 οίκους ή στάσεις – στροφές σύμφωνα με τα γράμματα του Αλφαβήτου. Αρχίζει με το Α «Άγγελος πρωτοστάτης» και τελειώνει με το Ω. «Ω πανύμνητε μήτερ». Ο συγγραφέας του Ύμνου είναι άγνωστος. Οι ερευνητές πρότειναν πολλούς ποιητές. Όπως τον Ρωμανό, τον Πισίδη, τον Σέργιο κ.ά. Όμως οι φιλολογικές έρευνες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δημιουργός του Ακάθιστου είναι ο Ρωμανός ο Μελωδός γιατί αυτός έψαλε περίλαμπρα και περίτεχνα με εξαίσιους ύμνους την Παναγία, που στάθηκε υπέρμαχος Στρατηγός στους αμυντικούς πολέμους του Έθνους μας, όπως δηλώνει και το ομώνυμο κοντάκιο. «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια». Αμφισβητείται όμως το πότε έζησε;

Στο φιλολογικό μας αυτό σημείωμα δεν θα προβούμε σε ανάλυση του θαυμάσιου ύμνου. Μόνο τέσσερις επισημάνσεις θα κάνουμε επειδή πολλοί πιστοί ενδιαφέρονται και με περιπαθή αγάπη ερωτούν, -όταν αναβιώνονται οι χαιρετισμοί της Παναγίας τα δειλινά της Μεγάλης Τεσσαρακοστής- τι εξήγηση μπορούμε να έχουμε στους παρακάτω στίχους. Ας μου επιτραπεί λοιπόν να δώσω και εγώ τις δικές μου εξηγήσεις και ερμηνείες:

Β. Ερμηνευτικά:

I) Οίκος 2 γράμμα Β Αλληλούια: τα ΑΛΛ σημαίνει έρχεται˙ ενώ το ΗΛ και ΙΛ σημαίνει θεός.

Εβραϊκή λέξη σύνθετη από το δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο της προστακτικής του ρήματος χελλίλ που δηλώνει στην ερμηνεία του: επαινώ, δοξολογώ, υμνώ: δοξολογεῖτε το θεό, υμνείτε το θεό, αίνος τω όντι τω θεώ Χαλλελούγια. (Ψαλμοί ρλδ’, ρλε’, 1 ρμη’ 1 και Μακκαβαίων Γ, ζ 13). Στην ελληνική γλώσσα παρόμοια ρίζα βρίσκεται και στα: ελύλυθα, ελεύσομαι, ελεύθω (ελευθερία), ήλυθον, ομηρικός τύπος κέλευθον (=το κύμα) και το ιλ και ελ κρύβουν την έννοια του Θεού: Βαβυλών = πύλη του Θεού, ιλ=Θεός – Ιλί Ιλί … κ.λπ. Ακόμη και το ρήμα αλαλάζω= φωνάζω δυνατά από ενθουσιασμό (η λέξη αλλά είναι ηχομιμητικός όρος που δηλώνει πολεμική κραυγή). Στον ύμνο εις την Ελευθερία, στροφή 68, ο Διονύσιος Σολωμός έχει με διττή σημασία βάλει τη λέξη «Αλλά» που δηλώνει φωνή – ικεσία, όπως Αλλάχ (παράβαλε αέρα, ιαχή του 1940). Ετυμολογική εμβάθυνση στη δημιουργία των λέξεων από τη γλωσσική ομοεθνία. Εδώ συναντάται με ευρύτερη σημασία «Δοξολογείτε το Θεό»˙ ως μια αγνή αγγελική προσφώνηση.

II) Οίκος 8 γράμμα Θ: «Χαίρε θάλασσα ποντίσασα Φαραώ τον νοητόν». Είναι μια ανάμνηση των θαυμάτων του Θεού στην Αίγυπτο κατά την έξοδον των Ισραηλιτών και της πορείας προς τη Γη της Επαγγελίας. Στη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας που καταποντίστηκε η δύναμη του Φαραώ (έξοδος ΙΔ’ 22-29).

III) α) Οίκος 9 γράμμα I: Ίδον παίδες Χαλδαίων … το ίδον είναι αναύξητος αόριστος αντί είδον (εFιδον). Η ακροστιχίδα κάνει τον ποιητή να χρησιμοποιεί τον αναύξητο τύπο.

β) Οίκος 9 γράμμα I: Χαίρε τύραννον απάνθρωπον εκβαλούσα της αρχής: Ίσως γίνεται υπαινιγμός προς τον αυτοκράτορα Φλάβιο – Μαυρίκιο – Τιβέριο (582-602), που εξαιτίας του μακρού πολέμου και των αυστηρών οικονομικών μέτρων του (Μαυρικίου) που καταπίεζαν το λαό, κατέπεσε το ηθικό του λαού και επικράτησε μεγάλη αγανάκτηση εναντίον του. Ο στρατός επαναστάτησε και ανακήρυξε, κατόπιν πραξικοπήματος, αυτοκράτορα το Φωκά (602-610). Σφαγιάστηκε ο Μαυρίκιος αλλά και ο Φωκάς είχε ως αυτοκράτορας δεινό τέλος. Τα γεγονότα αυτά έφεραν στο Βυζάντιο φοβερή οικονομική κρίση. Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης (ΙΒ’ 31) έχει πριν αιώνες για άλλους λόγους γράψει «νυν κρίσις εστί του κόσμου τούτου, νυν ο άρχων του κόσμου τούτου εκβληθήσεται έξω». Αυτή είναι μια θεολογική άποψη που φέρει στο προσκήνιο τη δράση του άρχοντα της διαβολής – διαβόλου και την εξουσία του στους ανθρώπους μέχρι του γεγονότος της ανάδειξης στον κόσμο του Κυρίου Φιλάνθρωπου, Θεάνθρωπου Χριστού. Εκείνος είναι κύρια πηγή υπόδειξης ορθής κατεύθυνσης δρομικής βιοτικής πορείας των ανθρώπων. Ενώ η λαϊκή μούσα μέσα στην οικονομική, πολιτική και πολεμική απάθεια σατίριζε το Φωκά, που ήταν μέθυσος και δεν αντιλαμβανόταν τίποτε, με τους στίχους: «Πάλιν τον καύκον έπιες πάλιν τον νουν απώλεσας». (Σημ.: καύκος είναι το πλατύστομο ξύλινο ποτήρι που έπαιρνε αρκετό κρασί). Και επειδή ο Φωκάς εθεωρείτο άρπαγας του θρόνου, ο Μαυρίκιος για ένα μεγάλο διάστημα καραδοκούσε την επάνοδό του στο θρόνο. Παρασύρθηκε λοιπόν από τους αυλικούς του ο Φωκάς, συνέλαβε τον Μαυρίκιο που είχε καταφύγει στη Χαλκηδόνα απέναντι στη Μικρά Ασία και διέταξε τη σφαγή του, της γυναίκας του και των πέντε παιδιών του. Τότε ο λαός μεταμελημένος για να εξιτάρει τον Φωκά, σκάρωσε τους παρακάτω στίχους: «Μαυρίκιος ούκ απέθανε μάθε την αλήθεια». Αλλά και το «Χαίρε τύραννον απάνθρωπον», με οδηγεί στο γεγονός ότι οι μεγάλοι φιλόλογοι ερευνητές μας, ξένοι και Έλληνες, δεν συμφωνούν πότε ακριβώς έζησε ο Ρωμανός ο Μελωδός. Αν δηλαδή έζησε επί αυτοκράτορος Αναστασίου Α’ (491-518) ή επί Αναστασίου Β’ (713-715). Όμως αυτή η φράση «τύραννον απάνθρωπον» με οδηγεί στο γεγονός ότι ο Ρωμανός έζησε μεταξύ των δύο αυτοκρατόρων Μαυρικίου και Φωκά και σχολιάζει με το δικό του τρόπο την υπάρχουσα κατάσταση της ταραγμένης εποχής.

IV Οίκος 12 γράμμα Μ

«Μέλλοντος Συμεώνος του παρόντος αιώνος μεθίστασθαι του απατεώνος… επεδόθης ως βρέφος αυτώ κ.λπ.». Είναι ένας θρίαμβος συντακτικής ανάλυσης γενικών απολύτων.

Με τι μεγάλο ενδιαφέρον παρακολουθούν οι φίλοι της λατρείας της ορθοδοξίας μας και ιδιαίτερα οι νέοι της εαρινές Παρασκευές στους ναούς μας τους χαιρετισμούς; Ο Ακάθιστος Ύμνος είναι μια ανάσα ανανέωσης της ζωής της νεότητας. Ας προσέξουμε όμως λίγο στη μετάφραση: Ενώ επρόκειτο ο δίκαιος και πρεσβύτης Συμεών να φύγει από τον κόσμο τούτο, τον απατηλό και μάταιο στην αιώνια ζωή, δόθηκες σ’ αυτόν ως βρέφος Κύριε. Νομίζεις ότι το τότε είναι σήμερα. Πρβλ. την Υπαπαντή του Κυρίου (Λουκά Β’ 22-35). Τι έξοχη γραμματολογική συντακτική έκφραση! Ρυθμός προσωδιακός, νοηματική προσέγγιση με αιώνια διατυπωτική ευχέρεια, που ο χρόνος δεν μπορεί να καταλύσει. Άρση και θέση κινήσεως ποδός και χειρός με ολοσωματική συμμετοχή. Αξίζει να επαναλάβουμε και στο σπίτι μας την ανάγνωση του Ακάθιστου Ύμνου